Lễ cúng rừng của người Mông Si Ma Cai là lễ hội truyền thống, được hình thành từ rất lâu đời, được lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác của người Mông Si Ma Cai.
Cứ vào dịp tháng 2, âm lịch hàng năm người Mông huyện Si Ma Cai lại cùng nhau tổ chức nghi lễ cúng rừng. Đây là phong tục, tập quán, tín ngưỡng, nét đẹp văn hóa tâm linh độc đáo mà thông qua đó người Mông cầu mong một năm mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, cuộc sống ấm no, đoàn kết. Lễ hội này đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia
Hàng năm, cứ đến đầu tháng hai âm lịch người dân Tổ dân phố Phố Cũ thị trấn Si Ma Cai, huyện Si Ma Cai, tỉnh Lào Cai lại tổ chức Lễ cúng rừng.
Cũng như mọi năm, năm nay để tổ chức tốt lễ cúng rừng, Mọi gia đình trong Tổ dân phố đều được Bí thư, Trưởng tổ dân phố, già làng và những người có uy tín. thông báo về việc tổ chức Lễ cúng rừng. Theo lịch thống nhất từ trước trong tổ dân phố sẽ cử một số thành viên đến khu rừng thiêng trước 1 ngày để phát dọn đường đi, tu bổ lại ban thờ, bếp đun, quét dọn khu làm lễ và chuẩn bị củi đun cho Lễ cúng.
Ngoài việc chuẩn bị các lễ vật để sử dụng trong lễ cúng rừng như Lợn, Gà, giấy bạc, rượu, hương, nến…một việc không thể thiếu là đi mời Thầy cúng uy tín nhất trong Tổ dân phố để đại diện cho người dân chủ trì Lễ cúng rừng. Người đi mời thầy cho lễ cúng rừng là hai ông chủ bếp được người dân tin tưởng bầu ra. Theo quan niệm từ trước tới nay, người dân thường mời các thầy cúng nhiều tuổi (ngoài 50), hiểu biết về luật tục, bài cúng và có tiếng nói trong cộng đồng.
Đúng 6h sáng đã có nhiều thanh niên, người trung tuổi ở tổ dân phố đến để tham gia hỗ trợ lễ cúng rừng. Như đã phân công từ trước mỗi người một nhiệm vụ để chuẩn bị tốt nhất cho Lễ hội. Thầy Cúng sắp xếp ban thờ và chuẩn bị các nghi lễ cúng rừng; các thanh niên thì chuẩn bị các lễ vật (lợn, gà…) cũng như công tác hậu cần. Lễ cúng rừng được chia làm 2 giai đoạn “cúng Sống và cúng Chín”.
Cúng sống là cúng gà và lợn đang sống chưa làm thịt. Theo đó thì đó giống như là trình lễ vật trước cho thần rừng, thầy cúng sẽ đại diện cho cả Tổ dân phố báo cáo với thần rừng để thần rừng nhận lễ. Để thần rừng nhận được lễ là gà thì sau khi thầy cúng xong và cắt tiết gà, thầy cúng sẽ dùng đôi đũa chấm vào bát tiết, rồi lần lượt chấm lên các tờ giấy bạc trên bàn thờ. Tiếp đó, sẽ nhổ phần lông cổ của con gà chấm vào tiết và dán vào gốc cây đặt bàn thờ. Việc chấm tiết gà lên giấy bạc và dán túm lông gà lên thân cây to như là việc thần rừng đã được giao lễ tận tay và nhận lễ.
Đối với con lợn, thì sẽ dùng một dây chỉ dài, buộc vào đầu con lợn và nối với bàn thờ. Theo quan niệm, do con lợn to không bê lên bàn thờ được nên sợi dây chỉ là phần kết nối giữa lễ vật và thần rừng. Sau khi thầy cúng báo cáo với thần rừng xong thì 4 thanh niên khoẻ mạnh tiến hành cắt tiết lợn để chuẩn bị lễ. Tiết lợn cũng được thầy cúng dùng đũa chấm vào các tờ giấy bạc trên bàn thờ để giao lễ cho thần rừng.
Với lễ cúng Sống và cúng Chín gồm cúng gà và cúng lợn, nghi lễ được diễn ra với từng con vật một và mỗi một lần sẽ là các bài cúng khác nhau. Các bài cúng này đều hướng tới cầu bình an cho dân làng, mưa thuận gió hòa, vật nuôi không bị bệnh, mùa màng tốt tươi, nhà nhà ấm no hạnh phúc.
Sau khi diễn ra hai lễ cúng thì cũng là lúc dân làng của tổ dân phố đến đông đủ. Năm nay, ngoài các khách mời thì cũng có đại diện của gần 200 hộ của Tổ dân phố tham gia lễ cúng rừng. Lúc này, Tổ trưởng Tổ dân phố sẽ giới thiệu khách, công khai tài chính tổ chức cho lễ cúng rừng và công bố những người vi phạm luật tục và tiền phạt trong năm qua. Tiếp đó, Tổ trưởng Tổ dân phố sẽ đọc lại hương ước và những điều quy định trong hương ước của Tổ dân phố để mọi người cùng biết để thực hiện (quy định về xử phạt vi phạm như chặt cây rừng, ăn trộm, trai gái, văn hóa ứng xử…). Cuối cùng là thảo luận những vấn đề kiêng kị không được làm trong những ngày cấm kị, ngày sau lễ cúng rừng. Ông Vù Seo Phềnh, Thầy cúng chia sẻ “Theo quy ước cúng rừng từ bao đời nay sau khi kết thúc ngày lễ cúng rừng, tuỳ theo báo hiệu của thần linh, người dân trong Tổ dân phố sẽ không được cày, cấy, không được chặt cây, bổ củi, lấy rau rừng, hay các hoạt động gây ra tiếng ồn. Nếu ai vi phạm sẽ phạt theo hương ước của Tổ dân phố. Mục đích cấm các hoạt động trên có ý nghĩa để muôn loài được hồi sinh, con người được thư giãn nghỉ ngơi sau nhiều tháng lao động vất vả…”.
Lễ cúng rừng không chỉ giúp duy trì các mối quan hệ tốt đẹp giữa người dân với người dân mà còn giúp duy trì được không gian văn hóa - không gian sinh tồn mang đầy ý nghĩa bản sắc của dân tộc H’Mông nơi vùng cao núi đá này. Ông Ngô Tiến Sơn, Phó chủ tịch UBND thị trấn Si Ma Cai chia sẻ “Lễ cúng rừng hàng năm là nét đẹp văn hóa quan trọng từ bao đời nay của người H’Mông nơi đây. Lễ cúng góp phần ổn định đời sống cũng như duy trì các giá trị văn hóa truyền thống trong quản lý tài nguyên thiên nhiên cũng như văn hóa ứng xử hàng ngày.”
Khu rừng thiêng của Tổ dân phố Phố Cũ có từ rất lâu đời, khu rừng rộng gần 1ha được quản lý và bảo vệ rất tốt. Rừng được bao phủ một màu xanh bao la với nhiều cây gỗ lớn như Nghiến, Trám, Nhội, Dâu da rừng, Cây rừng ở đây được tái sinh tự nhiên và gần như không bị tác động bởi con người. Đây cũng là điều khá ngạc nhiên với nhiều người khi lần đầu đặt chân vào thị trấn với một khu rừng cổ thu năm giữa trung tâm thị trấn, nhưng với cộng đồng người H’Mông ở đây thì không có gì là lạ. Nếu không có nhiệm vụ gì thì gần như không ai vào đây cả, củi cũng chỉ có những người vợ goá mới được vào lấy. Theo hương ước của Tổ dân phố, nếu ai vi phạm vào rừng nhặt củi hoặc chặt cây xanh thì cứ phạt theo hương ước chung đã thống nhất, những điều không may khi xâm hại rừng thiêng, nên không ai dám vào lấy củi hay chặt phá cây rừng. Từ bao đời nay, rừng vẫn thiêng, dân vẫn giữ được nếp kiêng kỵ và bảo vệ rừng tốt tươi là vậy.